معلومات در مورد ولایت سمنگان ومرکز ایبک

معرفی ولایت سمنگان از دیدگاه تاریخ

سمنگان با گذشت زمان درازنای سده ها و هزارها از شکوه تابناکی بر خوردار بوده است.که بازتاب گسترده این واژه ویژه گی های آن در گاهنامه ها و کتاب های پیشین به گونه سمنجان کسر اول و دوم سمنگان- سمنجان فتح اول و دوم وغیره ثبت شده است.

ابوالقاسم محمد ابن خرداد جغرافیه نویس قرن سوم، هجری در کتاب مشهورش المسالک و الممالک که در 232 تالیف نموده حین بر شماری مالیات خراسان در زمان عبدالله بن طاهراز سمنگان اینگونه یادآور میشود: دوازده هزار شش صد درهم روب و سمنجان دوازده هزار و ششصد درهم.

مولف گمنام حدودالعالم که در 372 هجری کتاب خود را در گوزگانان تالیف نموده از سمنگان اینسان یاد میکند: (سمنگان شهریست اندر میان کوه نهاده و آنجا کوههاست از سنگ سپید چون رخام و اندر وی خانه های کنده است و مجلسها و کوشکها و بتخانه هاست و آخر اسپان با همه آلتی بباید بروی صورت ها گوناگون از کردار هندوان نگاشته و ازو نبید نیک خیزد و میوه بسیار):

در تذکره جغرافیای تاریخی ایران تالیف بارتولد چنین آمده است:

از خلم به بعد راه در داخل دره تنگ رود خانه میشود بناء به گفته سیاحان دره بقدری تنگ است که بین تخته سنگهای تیز مرتفع به زحمت جا برای رود خانه و راه طرفین آن میماند حتی در یک جا فاصله بین تخته سنگها به چهل فوت میرسد ( راه تنگی تاشقرغان است) از خلم تا سمنجان (سمنگان) دو روزه راه حساب میکردند. در قرن هفتم اسم شهر سمنگان در کتاب سیوان به املای چینی (خلو- سی- سین تسیزیان) ذکر میشود، در اواخر قرن چهاردهم در دوره سفر امیر تیمور به هندوستان به همین اسم نامیده میشد در تاریخ اسفاد امیر تیمور قریه بنام غزنیک که مراد ( غزنیگگ) امروز است در بین خلم و سمنگان یاد میشود.

ابوالقاسم فردوسی طوسی در شاهنامه دوازده بار از سمنگان نام برده است در داستان رستم وسهراب ذکر شهر سمنگان آمده است که  تهمینه دختر شاه سمنگان با رستم ازدواج نموده و ثمره آن سهراب است.

با جمع بندی و بررسی یادکردهای جغرافیا نگاران و فرهنگ نویسان پیرامون سمنگان در آخرین تحلیل این برایند بدست می آید که سمنگان در ناحیه بسیار حادسه خیز و پرماجرای واقع شده است و از زمانیکه تاریخ به یاد دارد نخست در آوان نبردهای مزدا پرستان زردشتی بادیویسان یعنی دروغ پرستان در سرزمین بلخ یا باختر سمنگان اردوگاه بوده است و بعد با ظهور اسکندر و شکست هخامنشیان در اوان جنگ های زیستمندان آریای این خطه پادشاهان یونانی و بودای بلخ و نبرد ساسانیان یا هفتالیان، سمنگان نیز شاهد کشمکش ها و جنگ ها بوده است تا اینکه اسلام در این سرزمین نفوذ میکند. و در سده اول هجری زمان که اعراب به این نواحی می آید میبینیم قتیبه بن مسلم با مردم این سرزمین زدو خورد های فراوان میکند و در زمان غزنویان باز هم شاهد رویا روی غزنویان و ترکان (         قراخوانی                      ) بر سر این ناحیه هستیم چه ناحیه بلخ و سمنگان که یک حکمران داشته از نواحی مهم قلمرو غزنویان و ترکان به شمار میرفته است و یادگار همین کشمکش های دور و دراز در میان نژادهای بیگانه بر سر این ناحیه است که در شهنامه در داستان رستم منعکس شده و شاید هم انعکاس از همان زدو خورد های غزنویان با ترکان و لشکریان قراخوان باشد که در در زمان فردوسی روی داده است.

وجه تسمیه سمنگان

ویژه گی های تاریخی و موقعیت  سمنگان یا ایبک را در یافتیم اما چرا سمنگان و یا چرا ایبک خوانده اند آیا این نام ها وجه تسمیه خواهد داشت؟

بیشتر پژوهشگران در مورد کار برد این دو نام  یا دو واژه اینکه کدام یک سالمندتر است دو دل اند. گاهی این و گاهی آن را به کار میبرند زمانی سمنگان را پارینه تر میدانند و گاهی ایبک را اما بررسی و شناخت آثار و جایگاه های فرهنگ پارینه این سرزمین و گفته ها و نکات پیرامون آنها که نزد عامه مردم است تا حدی مطلب را روشن میکند .

گویند سمنگان از هزار سم گرفته شده است و گفته میشود سم مخفف سموچ است که هزار سم یعنی هزار سموچ در نوع خاص از سنگ که نزد عامه مردم منگ یاد میگردد کنده میشود بناء آنها را سم منگی میگفتند و باشنده گان سم منگی را سم منگیان میخواندن انسان که باشنده گان کابل کابلیان و از هرات هراتیان گفته میشود با گذشت روزگار جهت ساده گی تلفظ دو حرف (ا) و (ی) افتاده و سم منگیان به سمنگان تبدیل شده است.

ایبک در کنج واژه ها یا فرهنگ ها ایبک به معنی بت و صنم آمده است و این اسم ربط به اسم محل ندارد ولی اگر این واژه را ترکی بدانیم طوریکه برخی ها گفته اند در آن صورت توجه میتوان یافت ( آ و ی) در ترکی به معنی ماه و (بیک) به معنی بزرگ است که هردو بزرگ ماه را میرساند. میگویند این منطقه در پارینه زمان هر ماه به وسیله یکی از امراء و یا سران قوم اداره میشد و چون مدت فرمانروایی هر کدام یکماه بوده آنها را ( آی بیک) یعنی بزرگ ماه و یا کسی که یکماه بزرگ و حکمروا است می نامیدند که بالآخره این وازه به همان سرزمین اطلاق شده باشد.

اما پندار دیگر چنین است که در پیشینه زمان کسیکه در این منطقه حکمروایی مینموده ( آی بیک) نام داشته و سر زمین تحت فرمانروایی او را سرزمین آی بیک  میگفته اند. بدینگونه سرزمین آی بیک از کجا تا کجا است که بالآخره واژه آی بیک از سر زبان افتاده و تنها ایبک مانده است. به هر حال هر یک از این تعبیر های ایبک اگر درست باشد در برابر با سمنگان تازه گی دارد چه واژه سمنگان که اصیل و پارینه تراست به همه ولایت سمنگان و سرزمین اطلاق میشود و ایبک مرکز سمنگان را گویند.

وضعیت فرهنگی

ولایت سنمگان از نگاه داشتن سا حات تاریخی و باستانی از جمله ولایات باستانی به شمار میرود که موجودیت مغاره های هزار سم کوکجر، هزار سم روی دوآب، قره کمر، سم سنگی، چکاب قفلانی، کهنه شهر رباتک، بالا حصار شهر قدیم، مغاره های طوطی و دره اسفال خرم و مهمتر از همه استوپه سنگی تخت رستم که نماینگر مدنیت بزرگ عصر بودایی و در نوع خود یک استوپه بی نظیر در سطح منطقه میباشد و بدون شک با داشتن چنین ساحات و سوابق تاریخی مدنیت های بزرگ را پشت سر گذ شتانده و فرهنگ و تمدن امروزین آن آمیزه از تمدن های گذشته بوده و ساکنین آن مردمان با فرهنگ و خو گرفته با ادب و دانش اند که ساحات تاریخی و شخصیت های فرهنگی این خطه که درج کتب تاریخی میباشد شاهد مدعای ماست.

از این جاست که ساکنین این ولایت به مسایل فرهنگی و اطلاع رسانی یعنی مطبوعات سخت علاقمند بوده با وجود سخت گیریها، و کم بودن توجه حکام گذشته هیچگاهی باعث دلسردی مردمان با فرهنگ این ولایت نشده و پیوسته تلاش نموده اند تا با همان رسالت و مسولیت و همچنان احترام که به تاریخ و فرهنگ گذشته شان که داشته در جهت رشد مسایل فرهنگ کمر همت را بسته چنانچه با به وجود آمدن فضای صلح و مساعد شدن زمینه کار و زنده گی نهاد های فرهنگی یکی پی دیگر ایجاد گردید، اهل قلم و مطبوعات به فکر چاپ و نشر جراید و نشریه شدند، شعراء و نویسنده گان با جمع شدن دور همدیگر تراوش های فکری و ذهنی شانرا بخوانش گرفتند و نهاد های فرهنگی و اجتماعی تشکیل گردیده که امروز در سطح ولایت بر علاوه تلویزیون ملی و سایر دستگاه های تلویزیون چه از طریق ماهواره و چه از طریق نصب آنتن نشرات دارند و رادیو صدای حقیقت و رادیو رستم بحیث رادیو های آزاد، نشریه های چون هفته نامه های ایبک، تابش خورشید، سپهر، آریای نو.ین، نوای ایبک، ماهنامه پیام سمنگان، مسیر زن بحیث نشریه آزاد و نشریه جریده سمنگان بحیث نشریه دولتی طبع میگردند و نماینده گی چند نهاد اجتماعی دیگر، ایجاد سه باب کتابخانه عامه بر علاوه کتابخانه عامه مرکز ایبک و کتابخانه بیهقی در چوکات ریاست اطلاعات و فرهنگ و دها مکاتب به شمول افتتاح تعمیر و سایر تجهیزات آن، ایجاد انجمن های فرهنگی، کورس های آموزشی، تدویر ورکشاپ ها و سیمینار جهت ارتقای ظرفیت کاری و آگاهی دهی از جمله دست آوردهای است که نصیب مردم ما شده و چیزی دیگر که باید بدان توجه جدی صورت گیرد، روی مسایل رسوم و عنعنات و موسیقی محلی پسندیده مردم است که با گذشت هر روز فرهنگهای بیگانه بر آن سایه می افگند و توجه بر حفظ و نگهداشت ساحات تاریخی و باستانی ولایت که اکثرا در معرض خطر قرار دارند کم بوده که باید توجه جدی صورت گیرد.

میراث های فرهنگی سمنگان

اینک با شناختی که از سمنگان داریم از یادگاری های باستانی آن سخن میگویم تا شما هم در یابید که چه ها و کدام آثار و موازی تاریخی و باستانی در سمنگان وجود دارد.

باید گفت که ویژه گی های خاص سمنگان در پارینه زمان بود که تاثیر پزیری و رشد یابی فرهنگ ها در آن ساحه باعث شد انسانهای نخستین با در یافت ضروریات و شرایط ویژه زیست خود زنده گانی را در آن محل برگزیدند جاهای بود و باش ساختند بنا ها و معابد جهت پرستش خویش ایجاد کردند و باز در مرحله از میان رفتند بدیگران جا خالی کردند آثار و شواهد که از گذ شته دور مانده به نحو روشنی بازگو کننده این امر است و اینک ساحات تاریخی ولایت سمنگان را به معرفی میگریم که قرار ذیل است :

• مدنیت هزار سم

هزار سم سمنگان در نشیب های شمالی جبال هندوکش بین دو مرکز مهم بودایی یعنی تخت رستم ایبک و بامیان موقعیت داشته و از سطح دریا 3300 فت ارتفاع دارد و از زمان های بسا کهن چار راه مهم خط و سیر کاروان رو قدیم آسیای میانه را تشکیل میداده است. و این شهر از یکسو در معبر کاروان رو چین، بدخشان، تالقان، کندز، بغلان، سمنگان، بامیان، هرات، ایران، یونان و روم قرار داشته و از سوی دیگر در وسط راه کاروان رو خوارزم، باختر،ایبک،بامیان، کابل، پشاور و هندوستان موقیعت داشته است و شاید هم راه معروف ابریشم که چین را به یونان و روم متصل میساخت از این منطقه عبور میکرده است. به موجب کاوش های باستان شناسی که از طرف هیات ایتالوی در خزان ( 1961 ) در هزار سم به عمل آمده معلوم شد که این منطقه و دیگر مناطق هم جوار آن ( سلسله جبال هندوکش ) ده ها هزار سال قبل انسانها در این جا مسکون بوده است گر چه هیات باستان شناسان ایتالوی قدامت تاریخی افزار های مکشوفه همچو سنگی چقماقی بشکل تیغ های دو دم و افزار نوک تیز و افزار کوچک و نسبتا مدوردندانه دار را که از هزار سم بدست آمده است نشانه های از زنده گی عصر، پلواستیوسن pleistocen) ( مربوط به دوره قدیم حجر میداند.

از اینکه نئاندرتالها در دورانهای کهن سنگی دیرین در آسیا و قسمت های مختلف جهان پراگنده بودند و بقایای آنان در جاوه، آفریقا، اروپا و آسیا دیده میشود و استخوانهای کودک نئاندرتال را یک صد هزار سال قدامت تاریخی دارد در غار ( تیشیک تاش ) در جنوب ازبکستان کشف گردیده است با در نظر گرفتن مسافه غار ( تیشیک تاش ) و غار ( قره کمر  و  هزار سم ) میتوانیم تخمین بزنیم که تا حدود یک صد هزار سال قبل نئاندرتال ها در دامنه های شمالی سلسله جبال هندو کش حیات به سر مبرده اند. چانچه باستان شناسان فوق الذکر بعد از ارزیابی همه جانبه در جریان فعالیت شان به دو شکل اساسی ساختمانی در هزار سم بر میخورند که :

نوع اول آن همان غار های علیای هزار سم بود که انسانهای نئاندرتال در آنها میزیسته است.

نوع دوم آنرا همان سموچ های تشکیل میدهد که در قسمت های تحتانی همین غار ها قرار گرفته است و قرار گاه های دوم ساکنین این منطقه را تشکیل میدهد .

بناء در حقیقت هزار سم نیز یکی از قدیم ترین کانون تاریخی در جهان محسوب میشود.

• مدنیت قره کمر

یکی از نقاط مهم باستانی وطن ما غار قره کمر واقع در ( 8 ) ملی شمال منطقه ایبک مرکز ولایت سمنگان است که در ولسوالی حضرت سلطان موقعیت دارد که از سطح بحر در حدود ( 2300 ) فت و از سطح جلگه ( 450 ) فت ارتفاع دارد. برای دانستن این مطلب که در چی زمانی انسانها در این استان اقامت گزیده و به زنده گی آغاز نموده است.

داکتر ( کارلتن ) آمریکایی متخصص تحقیقات باستانی ادوار قبل تاریخ مینویسد : زنده گانی در غار قره کمر به مراحل اولی عصر قدیم مطابقت دارد و قرار بخش های اصول جدید تحقیقات باستان شناسی ( تجربه کاربن 14 ) که روی پارچه های ذغال قره کمر در ایالت ( فیلادلفیا و شیکاگو ) به عمل آمده است که مراحل ابتدایی تصاحب و استفاده از غار مذکور توسط انسانهای اولیه بین (30 تا 50 ) هزار سال قبل از امروز صورت گرفته است.

به هر صورت کاوشهای که در غار قره کمر صورت گرفته ثابت ساخت که افغانستان کهن ترین مکانی میباشد که شکارچیان ده ها هزار سال قبل از امروز غار قره کمر و امثال آن به منظور بود و باش  از آن استفاده نموده اند در سال های ( 1954 – 1957 ) توسط ( کارتن – س کون ) متخصص باستانی فلادلفیا تحقیقات خویش را  در رابطه به غار قره کمر آغاز کرد. و راپور  تحقیقاتی خویش را در زمینه به کتابی تحت عنوان ( هفت مغاره ) در سال 1957 به چاپ رسانید. و افزار های اصلی باشنده گان این غار را ( افزار های کهن سنگی ، چقماق ، افزار های برنده ) تشکیل میداد و در ضمن استخوان های حیوانات خاکستر شده و ذغال سنگ نیز در غار بدست آمده است. طبق نظریه ( کارلتن- س کون ) این افزار ها با افزار انسان های تیپ ( نئاندرتال ) ارتباط پیدا میکند و بعید نیست که غار قره کمر مرکز تجمع ( نئاندرتال ) نبوده باشد.

• تخت رستم

تخت رستم که یکی از ساحات تاریخی و باستانی سمنگان میباشد حدود 1.5 کیلومتر از مرکز شهر ایبک فاصله داشته و در یک تپه بلند موقعیت دارد این استوپه که از سنگ تراشیده شده به شکل مدور بوده که دارای دو دهلیز دخولی و خروجی است که ارتفاع استوپه ( 9 ) متر و قطر آن ( 90 ) متر ودر قسمت بالای آن اتاق کوچک به طول ( 4 ) متر در ( 4 ) متر و داخل آن اتاق دیگر به طول یک متر و 90 سانتی بوده که گویند محل مخصوص برای راهب و یا گذاشتن ( بت ) میباشد که همه از یک پارچه سنگ تراشیده شده است و در اطراف تخت نیز چند حجره سنگ موجود بوده و در بیرون از تخت نیز اتاق کوچک دیگری است.

پس به طور خلاصه گفته میتوانیم در ایبک موجودیت یک مفکوره تاسیس و عمران و آبادی های بودایی سبب گردیده که این همه آثار بودایی در این سرزمین دیده میشود به عقیده موسیو فوشه نقشه تماما آبادیهای این استوپه تاریخی طوریکه لازم و ضروری به نظر میرسد به اثر بعضی عوامل و علت های که در آن توضیحات داده شد به صورت مکمل به درجه اکمال نرسیده و این عالم فرانسوی علت پیدا شدن شق در بین استوپه و معطل و نا مکمل شدن کار استوپه را نرسیدن کمک وجه پولی آن از طرف اعانه دهنده گان دانسته و هم ظهور یفتلی ها به صورت قطع تاثیرات خویش را در این پروسه دارا میباشد و از همین سبب حدس زده میشود که آبادیها و عمرانی های عصر بودائیان در ایبک در نیمه قرن پنجم معطل قرار داده شده است و بنابر روایتی کار ساختمانی این استوپه بزرگ 450 سال دوام کرده است.

و چیزیکه در بین عرف مردم است استوپه سنگی تخت رستم شامل دو بخش یکی قصر دختر و دیگری توپ رستم است.

• سم سنگی

  یکی از جاهای ناشناخته سم سنگی است که در شمال غربی سمنگان در میان کوه بنام کوه بست موقعیت دارد خانه های سنگی خورد و کلان است به شکل های متفاوت و خانه که بعد ها در عهد اسلامی بنام مسجد مسمی شده و شاید عبادت خانه بوده است و ساحه فرا روی این خانه هاست که چار دور آن را تپه ها احاطه کرده است.

و آنچه گفتیم فقط یادآوری بود از مواضع باستانی و تاریخی سمنگان که گاه گاهی نگاهی پژوهشگران بر آنها افتیده است گر چه از برخی آنها جز نام چیزی بیشتر نمی دانیم و کاری هم پیرامون آنها نشده است. جا های باستانی و نا آشنا از قبیل دره گز، دره بنام انجیر دره که در آنجا نیز آثار قلعه و آبادی پیش از اسلام مشهود است، قلعه های کافریست که در کوه شاخ سفید دره خرم و سار باغ موجود است و همچنان قصر دختر نوشیروان که در ( رویی و مویی ) موقعیت دارد و نماینگر تصاویر و منقوش عهد ساسانی است.

واحد های اداری ولایت سمنگان

ولایت سمنگان متشکل از ( 7 ) واحد اداری شامل شهر ایبک مرکز ولایت و ولسوالی های ( 6 ) گانه بوده که ذیلا معرفی میگردد.

• شهر تاریخی ایبک

شهر تاریخی ایبک که با داشتن اقلیم معتدل یکی از خوش آب و هواترین شهر های شمال کشور محسوب میگردد از جانب شمال و جنوب با کوه های بسیار مرتفع به نام های ( کوه بست و چغت)  شرقا و غربا با جلگه های بلند که اکثرا مملو از جنگلات طبیعی پسته میباشد محاط گردیده این شهر که بعد از سیلاب مخرب سال 1312 که باعث ویرانی کلی شهر قدیمی آن گردیده به محل فعلی در مسیر شاهراه مواصلاتی کابل – مزار با طرح و دیزاین مهندسی نسبتا جدید ( معاصر) اعمار گردید.

این ولایت چنانچه قبلا با تفصیل تشریح گردید دارای سابقه با عظمت و باستانی بوده که در سال 1343 از حکومت کلان به حیث یک واحد اداری مستقل ( ولایت ) تشکیل یافته و محمد حنیف خان بحیث اولین والی اینولا تقرر یافتند.

ولایت سمنگان از لحاظ جغرافیای با همسایه گی های چون ولایت بلخ در شمال، ولایات کندز و بغلان در شمال شرق و شرق و همچنان ولایات بامیان و سرپل در جنوب و جنوب غرب این ولایت قرار گرفته که فعلا دارای 7 واحد اداری بوده و قرار آخرین امار نشر شده اداره مرکزی احصائیه سال (1390) نفوس این ولایت به (362500) تخمین گردیده و مساحت آن (134378) کیلو متر مربع میباشد که شغل اکثر مردم زراعت، دام پروری، و قسما تجارت و باغداری بوده قرار سروی های انجام یافته ذخایر بزرگ طبیعی را که در بطن خویش دارا میباشد منجمله صرف از معادن ذغال سنگ و گج تعمیراتی آن به شیوه سنتی و غیر فنی استخراج و استفاده صورت میگرد.

مردم این ولایت همانند مردم سایر ولایات کشور دارای احساسات عالی دینی، وطن دوستی و مهمان نوازی بوده و یکی از اولین ولایات کشور بود که بر ضد تجاوز قشون سرخ علم جهاد را بر افراشته و دوره مقاومت را با سرفرازی به انجام رسانید چنانچه در جهاد و مقاومت خویش پیشگام بود در عرصه صلح نیز همچنان پیشگام گردیده و لله الحمد دارای امنیت سراسری و کامل میباشد بعد  از ایجاد دولت  انتقالی اسلامی افغانستان بازسازی این ولایت قسما از طرف دولت و عمدتا توسط مردم وطن دوست این دیار صورت گرفته که تطبیق پروژه های مربوط به پروگرام همبستگی ملی نسبتا چشم گیر میباشد در عرصه تعلیم و تربیه، صحت، دولت سازی و حکومت داری خوب توجه لازم صورت گرفته امروز تقریبا (80) فیصد اهالی تحت پوشش صحی و تعداد واجدین شرایط اعم از پسر و دختر مصروف تعلیم و تحصیل بوده که اکثریت ادارات دولتی اینولاء تحت اصلاحات اداری و خدمات ملکی قرار گرفته است.

شورای ولایتی منتخب مردم این ولایت به ترکیب 9 نفر  که از جمله 3 نفر خانم ها عضویت دارند در جنب مقام ولایت در حل مشکلات محیطی مردم بذل مساعی مینماید و همچنان احزاب سیاسی و سازمان های اجتماعی در چار چوکات قانون فعالیت محسوس دارند در رشد صنعت توجه کمتر صورت گرفته با اینکه استعداد های خوب صنعتی خصوصا در بخش صنایع دیگ سازی و صنعت گلیم و قالین بافی در این ولایت وجود دارد انکشاف لازم نیافته است و همچنان در عرصه زراعت و محیط زیست جنگلات پسته و باغ های بادام و انگور نیاز شدید به وارسی و مراقبت به شیوه های معصر را دارد. ولایت سمنگان دارای آب خوشگوار اما مقدار آن کم بوده نیازمندی های مردم را نمیتوان در فصل تابستان بر آورده نماید که این کمبودی میتواند با اعمار بند های ذخیره آب مرفوع گردد.

ولسوالی دره صوف که قبلا متشکل از یک ولسوالی بود اما بعد از بوجود آمدن اداره موقت و بنابر سعی وتلاش مقام ولایت که در راس آن سید محمد اقبال " منیب " قرار داشت جهت منظوری به ریاست دولت پشنهاد گردید که بعد از طی مراحل قانونی و منظوری ریاست دولت به شکل دو ولسوالی درجه یک بنام دره صوف بالا و دره صوف پایان در آمد اینک هر یک بصورت مختصر معرفی میگردد.